NLP, Neuro-Linguïstisch Programmeren, is in. Maar helpt het ook? Hoogleraar Willem Levelt verzamelde de literatuur op zijn bureau, en viel van de ene verbazing in de andere.

Voor mij ligt een stapel beduimelde boeken. Het is de oogst van een speurtocht langs Nederlandse bibliotheken naar informatie over NLP: Neuro-Linguïstisch Programmeren. Ik had er nog nooit van gehoord, totdat collega's en journalisten mij met enige regelmaat kwamen vragen of dat iets serieus was. Er wordt in mijn instituut heel wat neurolinguïstisch onderzoek verricht, dus ik zou dat toch moeten weten.

Die boeken heb ik inmiddels allemaal gelezen. Bovendien heb ik allerlei folders van de SON-trainingen in NLP bestudeerd en mijn conclusie is: Nee, dit is niet serieus. Dat moge ik hieronder toelichten.

NLP is van oorsprong een nieuwe vorm van psychotherapie, in de jaren '70 bedacht door Richard Bandler en John Grinder. Hun uitgangspunt was extreem pragmatisch. 'We zijn niet bepaald geïnteresseerd in wat ''waar'' is. Alleen wat bruikbaar is telt,' schrijven ze in hun boek Frogs into Princes. En om te achterhalen wat bruikbaar is, gingen zij te rade bij wat grote psychotherapeuten, zoals Milton H. Erickson en Virginia Satir, nu eigenlijk precies doen in een succesvolle therapie. Als je dat expliciet kunt formuleren dan heb je een 'model', dat aangeleerd kan worden. We zouden zoiets nu een expertsysteem noemen.

Dát iets werkt heeft, in de NLP-opvatting, te maken met 'subjectieve ervaring,' en NLP wordt steeds gedefinieerd als 'de studie van de structuur van de subjectieve ervaring'. Dat is bijna precies hoe Wilhelm Wundt, honderd jaar geleden, de psychologie definieerde (daar was het 'bewuste' ervaring). Geen geringe claim dus. Die subjectieve ervaring ontstaat in ons centrale zenuwstelsel; dat rechtvaardigt het adjectief 'neuro'. Voorts worden die subjectieve representaties van de werkelijkheid door onze taal geordend, zo wordt ons verteld, en dat verklaart het adjectief 'linguïstisch'. Die representaties kun je aanwenden om bepaalde doelen te bereiken. Dat is 'programmeren'.

Het is dus al direct duidelijk dat NLP niets, maar dan ook niets met neurolinguïstiek te maken heeft. Dat vak onderzoekt hoe spreken en taal verstaan door de hersenen wordt gestuurd, gebruik makend van klinisch onderzoek aan afasiepatiënten, en van moderne beeldtechnieken zoals positronemissie tomografie en magneto-encefalografie. Daarover heb ik in al die boeken geen woord gevonden. Ik neem aan dat de grondleggers gewoon dankbaar gebruik hebben gemaakt van de glamour die rond de term 'neuro-linguïstiek' hangt.

Er bestaat een Society of NLP (SON), die trainingen verzorgt en allerlei certificaten uitreikt. Ook in Nederland kunt u die certificaten behalen via de SON-cursussen. Voor ƒ 4324,- all in kunt u al 'Practitioner' worden (in 16 dagen). Maar ook zien we een enorme verbreding van het werkterrein. NLP is allang niet meer alleen maar psychotherapie, maar ook communicatietechniek, didactiek, schoolbegeleiding, creativiteits-boosting en noem maar op. De belangstelling voor NLP is niet gering. Dat leid ik af uit het feit dat elk boek op mijn stapel letterlijk stukgelezen is, en vol staat met aantekeningen en onderstrepingen.

Hoe 'neuro' is NLP? De bewering dat onze innerlijke ervaring het resultaat is van representaties in het centrale zenuwstelsel is niet onjuist, maar wel triviaal. Wat wordt ermee gedaan, is de vraag. Volgens NLP zijn alle interne representaties gekoppeld aan zintuiglijke ervaring (een aloude stelling van de filosoof David Hume). De belangrijkste daarvan zijn visuele, kinesthetische, auditorische en olfactorische (met de reukzin samenhangende) representaties, kortweg V, K, A en O representaties. Mensen verschillen in hun voorkeur voor V, K, A en O, en dat vormt dan hun 'primaire representatiesysteem'. 'Er is experimentele evidentie die er op wijst dat de hersengolfactiviteit in iemands primaire representatiesysteem een hogere signaal-ruisverhouding heeft dan de hersengolven die worden afgeleid van de andere, niet-bewuste systemen', zo verzekert ons Lankton in Practical Magic. Bij rechtshandigen zit dit primaire systeem in de linkerhersenhelft, en je kunt dus aan motorische activiteit van de (door de linkerhersenhelft bestuurde) rechterlichaamshelft zien wat er zich in het belangrijkste representatiesysteem afspeelt, waar de aandacht van de patiënt zich op richt. De andere kant van het lichaam zal eerder uitdrukking geven aan wat er zich in de minder bewuste systemen afspeelt. Daar moet je goed op letten in contact met een cliënt. Je kunt er bijvoorbeeld mee uit elkaar halen wat een cliënt bewust beweert, maar onderbewust eigenlijk meent.

Hoe ontdek je welk representatiesysteem een patiënt op een gegeven ogenblik gebruikt? Eén methode is letten op de blikrichting. 'Zo hebben Bandler en Grinder bijvoorbeeld ontdekt' (schrijven Holander, Derks en Meijer in hun boekje Neuro-linguïstisch programmeren in Nederland) 'dat er een systematisch verband is tussen iemands oogbewegingen en het soort informatie dat hij aan het verwerken is'. Als een rechtshandige naar linksboven kijkt, dan werkt hij met eidetisch-visuele voorstellingen. Als hij naar linksonder kijkt, werkt hij met zijn auditieve representatiesysteem, etcetera.

Dit alles is lariekoek. De genoemde experimentele evidentie bestaat niet, Bandler en Grinder hebben niks ontdekt en de relatie tussen blikrichtingen en actieve representatiesystemen is geheel uit de duim gezogen. Tot dezelfde categorie hoort de bewering (uit de SON-folder) 'creativiteit is een functie van het rechterbrein' en 'Een dominant linkerbrein staat dit vermogen echter in de weg'. Maar NLP kan ons leren 'Hoe het juiste gebruik van uw fysiologie het creatieve proces stimuleert'.